İşçi alacakları 4857 sayılı İş Kanununda düzenlenmiş olan işçinin çalışması karşılığındaki ücret, tazminat vb. şekildeki parasal değerlerdir.
İşçi ve işveren arasında yapılmış olan iş sözleşmesinin fesih edilip edilmemesine göre iki çeşit işçi alacak ücret ve tazminat şekli vardır.
Feshe bağlı olan işçi alacakları; kıdem tazminatı, ihbar tazminatı, yıllık ücretli izin alacağı, kötü niyet tazminatıdır.
Feshe bağlı olmayan işçi alacakları; ücret alacağı, fazla mesai ücreti, ulusal bayram ve genel tatil ücreti (UBGT) alacağı, hafta tatili ücret alacağıdır.
Feshe bağlı olan işçi alacakları ancak iş sözleşmesinin son bulması ile talep edilebilir. Feshe bağlı olmayan işçi alacakları ise iş sözleşmesi fesih edilmese bile işçinin talep edebileceği alacak şekilleridir.
İşçi alacakları kalemlerinin detaylı anlatımı makalenin devamında incelenmiştir.
1. Kıdem Tazminatı
Kıdem Tazminatına Hak Kazanabilmenin Şartları:
- 4857 sayılı İş Kanununa tabi işçi olmak
- En az 1 yıl çalışmış olmak
- Söz konusu iş sözleşmesinin İş Kanunu’nda belirtilen nedenlerden birisi ile sonlandırılması
Kıdem tazminatı, yukarıda belirtilen şartları sağlayan işçiye, iş akdinin sona erdiği tarihe kadar olan süreçte her geçen tam yıl için işverence 30 günlük (giydirilmiş brüt ücret) tutarında ödenen tazminattır. Bir yıldan artan süreler için de yine aynı oran üzerinden hesaplama yapılarak ödeme yapılır.
Kıdem tazminatı hesaplamasında esas alınan giydirilmiş ücret; işçinin son brüt ücretine yol yardımı, yemek yardımı, prim vs. gibi düzenlilik arz eden sosyal yardım vb. ücretlerin eklendiği ücret tutarıdır.
Belirli bir süre için imzalanan iş sözleşmesinin kendiliğinden sona ermesi durumunda kıdem tazminatına hak kazanılamaz. Buna karşılık, iş sözleşmesi işveren tarafından haksız bir sebeple veya işçi tarafından haklı bir sebeple feshedildiyse kıdem tazminatına hak kazanılır.
Kıdem tazminatının ödenmesi gereken diğer durumlar şu şekildedir; işçinin muzavvaf askerlik sebebiyle işten ayılması, bağlı bulundukları kanunla kurulu kurum veya sandıklardan yaşlılık, emeklilik veya malullük aylığı yahut toptan ödeme almak amacıyla işten ayrılınması, kadının evlendiği tarihten itibaren 1 yıl içerisinde kendi arzusu ile işi sona erdirmesi, işçinin ölümü sebebiyle iş akdinin son bulması.
İşçinin kendi rızası ile işten ayrılması halinde yani istifa etmesi durumunda kıdem tazminatı ödenmez.
Kıdem tazminatı için zamanaşımı süresi; 7036 sayılı kanun ile 25.10.2017 tarihi ve sonrası için fesih tarihinden itibaren 5 yıl, 25.10.2017 tarihinden önceki fesih durumlarında ise 10 yıldır.
2. İhbar Tazminatı
İhbar tazminatı ve ihbar tazminatının bildirim süreleri İş Kanununun 17. maddesinde hüküm altına alınmıştır. İşbu madde gereğince;
- 6 aya kadar çalışmalarda 2 hafta
- 6 ay – 1,5 yıl arası çalışmalarda 4 hafta,
- 1,5 yıl – 3 yıl arası çalışmalarda 6 hafta,
- 3 yıldan uzun süren çalışmalarda 8 hafta bildirim süresi uygulanmaktadır.
İş sözleşmesi işçi tarafından feshedildiyse ihbar tazminatı ödenmez.
İş sözleşmesi işveren tarafından deneme süresi içerisinde veya haklı bir nedenle feshedildiyse ihbar tazminatı ödenmez. Haklı nedenler 4857 sayılı kanunun 25. maddesinde belirtilmiştir.
İhbar tazminatı hesaplamasında da, kıdem tazminatında olduğu gibi, giydirilmiş brüt ücret üzerinden hesaplama yapılır.
İhbar tazminatı için zamanaşımı süresi; 7036 sayılı kanun ile 25.10.2017 tarihi ve sonrası için fesih tarihinden itibaren 5 yıl, 25.10.2017 tarihinden önceki fesih durumlarında ise 10 yıldır.
3. Yıllık İzin Ücret Alacağı
Yıllık ücretli izin, 1 yıl boyunca çalışmış olan işçinin dinlenebilmesi için verilen bir haktır. Deneme süresi de içinde olmak üzere en az 1 yıl çalışmış olan işçilerin yıllık ücretli izin hakkı doğmaktadır.
İşçilere verilecek yıllık ücretli izin süresi,
- 1 – 5 yıl olan işçilerde 14 gün,
- 5- 15 yıl olan işçilerde 20 gün,
- 15+ yıl olan işçilerde 26 günden az olamaz.
Yer altı işlerinde çalışan işçilerin yıllık ücretli izin günleri dörder gün daha fazladır.
18 ve 18 yaşından küçük, 50 ve 50 yaşından büyük olan işçilerin yıllık ücretli izin süresi 20 günden az olamaz.
Yıllık ücretli izin alacakları için zamanaşımı süresi; 01.07.2012 tarihinden önce sona eren işlerde 5 yıl, 01.07.2012 ile 25.10.2017 tarihleri arasında sona erken işlerde 10 yıldır. 25.10.2017 tarihinden itibaren ise yıllık ücretli izin alacakları için zamanaşımı süresi 5 yıldır.
4. Kötü Niyet Tazminatı
4857 sayılı İş Kanununun 18, 19, 20 ve 21. maddeleri kapsamı dışında kalan işçilerin iş sözleşmesinin, işveren tarafından fesih hakkının kötüye kullanılmak suretiyle sona erdirilmesi halinde işçiye bildirim süresinin üç katı tutarında tazminat ödemesi yapılır.
İşçinin işe iade hali varsa kötü niyet tazminatı söz konusu olmayacaktır.
Kötü niyet tazminatı sadece belirsiz süreli sözleşmelerde uygulanabilir. Belirli bir süre için yapılan iş sözleşmelerinde kötü niyet tazminatından söz edilemez.
Kötü niyet tazminatı için zamanaşımı süresi; 7036 sayılı kanun ile 25.10.2017 tarihi ve sonrası için fesih tarihinden itibaren 5 yıl, 25.10.2017 tarihinden önceki fesih durumlarında ise 10 yıldır.
5. Ücret Alacağı
Ücret, işçinin yaptığı işe karşılık işveren tarafından ödenen tutardır. İşçinin ücretinin en geç ayda bir ödenmesi zorunludur.
Ücret alacağını talep edebilmek için iş akdinin feshedilmesine gerek yoktur, iş akdi sürerken ödenmeyen ücret alacakları işverenden talep edilebilir.
Ücret miktarının ispatı işçiye, ücretin ödendiğine dair ispat yükü ise işverene aittir.
Gününde ödenmeyen ücretler için mevduata uygulanan en yüksek faiz oranı uygulanır.
Ücret alacaklarında zamanaşımı süresi 5 yıldır.
6. Fazla Mesai Ücreti Alacağı
4857 sayılı İş Kanununun 63.maddesi hükmünce, haftalık çalışma süresi 45 saattir. 45 saat üzerinde çalışılması durumu fazla mesai kapsamına girmektedir. Fazla mesai için İş Kanunu 41/7. madde gereği işçinin onayının alınması zorunludur.
İşçiye, fazla mesaiye kalınan her bir saat için normal çalışma saati ücretinin %50 fazlası ödenir.
Günlük çalışma saati 11 saattir. Haftalık çalışma süresi aşılmasa bile günlük 11 saat aşıldıysa bu da fazla mesai kapsamına girmektedir. Ücret ödemesi yine saat bazında olup normal saatlik ücretin %50 fazlası şeklindedir.
Gece çalışan işçiler için de durum benzerdir. Gece çalışmaları günlük 7,5 saati aşamaz. Gece çalışan işçilerin 7,5 saati aşması durumunda yine fazla mesai ücreti ödenir.
Yargıtay 22. HD., E. 2016/30787 K. 2020/3562 T. 26.2.2020 sayılı kararında; “Fazla çalışma yaptığını iddia eden işçi bu iddiasını ispatla yükümlüdür. Fazla çalışmanın ispatı konusunda işyeri kayıtları, özellikle işyerine giriş çıkışı gösteren belgeler, işyeri iç yazışmaları delil niteliğindedir. Ancak, fazla çalışmanın yazılı belgelerle ispatlanamaması durumunda tarafların, şahit beyanları ile sonuca gidilmesi gerekir. Bunun dışında herkesçe bilinen genel bazı vakıalar da bu noktada göz önüne alınabilir. İşçinin fiilen yaptığı işin niteliği ve yoğunluğuna göre de fazla çalışma olup olmadığı araştırılmalıdır.”
Fazla mesai alacakları için iş akdinin feshedilmesi gerekmez, iş akdi sürerken talep edilebilir.
Fazla mesai ücreti alacaklarında zamanaşımı süresi 5 yıldır.
7. Ulusal Bayram ve Genel Tatil (UBGT) Ücreti Alacağı
İş Kanunu 47. maddesi hükmünce, ulusal bayram ve genel tatillerde işçiler çalışmasa dahi o günün ücreti tam olarak ödenir. Ancak işçi tatil gününde çalışırsa, çalıştığı her bir gün için ek 1 günlük ödeme yapılır. Bu alacaklar için iş akdinin feshedilmiş olması gerekmez, iş akdinin devam ettiği zaman diliminde bu ücret ödemeleri işverenden talep edilebilir.
Yargıtay 22. Hukuk Dairesi 2012/26778 Esas, 2013/20295 sayılı kararında “ Ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalıştığını iddia eden işçi, bu iddiasını ispatla yükümlüdür. İşçinin imzasını taşıyan bordro sahteliği ispat edilinceye kadar kesin delil niteliğindedir. Bir başka anlatımla bordronun sahteliği ileri sürülüp kanıtlanmadıkça, imzalı bordroda yer alan bayram ve genel tatil ücreti ödemesinin yapıldığı varsayılır. Bordroda ilgili bölümünün boş olması ya da bordronun imza taşımaması halinde işçi, ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalıştığını her türlü delille ispat edebilir.” kararını vermiştir.
UBGT ücreti alacaklarında zamanaşımı süresi 5 yıldır.
8. Hafta Tatili Ücreti Alacağı
Mevzuata göre, işçilerin 1 haftalık zaman diliminde kesintisiz 24 saat dinlenme hakkı yani hafta tatili hakkı vardır. Hafta tatili ücreti, işçi çalışmadığı halde ödenmesi gereken bir ücrettir.
İşçi hafta tatilinde de çalışırsa, hafta tatili ücretinin %50 zamlı olarak ödenmesi gerekir. Yani işçinin hafta tatilinde de çalışması halinde toplam 2,5 günlük ücret ödenir. Buna karşılık, işçi haftalık çalışma süresi olan 45 saati tamamlamadığı halde hafta tatilinde çalışırsa bu durumda fazla çalışma sayılmayacağı için ücreti zamlı ödenmez.
Hafta tatilinde yapılan çalışmanın ispatı işçiye, çalışma karşılığında yapılacak zamlı ödemenin ispatı ise işverene aittir.
Hafta tatili ücreti alacaklarında zamanaşımı süresi 5 yıldır.
9. Asgari Geçim İndirimi
Asgari geçim indirimi (AGİ), işçinin kendisi ve bakmakla yükümlü olduğu kişiler için devletin uyguladığı gelir vergisi indirimidir.
AGİ, işveren tarafından verilmez. AGİ devlet tarafından yapılarak işverenin vergisinden düşülür.
01.01.2008 tarihi itibariyle AGİ zorunlu hale gelmiştir. AGİ hesaplamaları yapılırken; asgari ücretin yıllık brüt tutarı, işçinin medeni durumu ve çocuk sayısı dikkate alınır.
AGİ için zamanaşımı süresi 5 yıldır.
İşçi Alacağı Davalarında Görevli ve Yetkili Mahkeme Neresidir?
İşçi alacağı davalarında görevli mahkeme İş Mahkemesidir. Yetkili mahkeme ise, işin yapıldığı yer mahkemesi veya davalının yerleşim yeri mahkemesidir.